خصوصیات فیزیکی عسل طبیعی و ویژگی های شیمیایی آن

مشخصات عسل طبیعی و عسل تقلبی

 

عسل طبیعی چیست؟

عسل طبیعی به طیف وسیعی از عسل ها اطلاق می شود که بدون دخالت انسان، توسط زنبور عسل از شهد گلهای مختلف تهیه می گردد. هرچند همه این عسل ها طبیعی هستند اما تفاوت های بسیاری از جهت رنگ، چگالی، طعم ، بو … دارند. با این وجود خصوصیات فیزیکی و شیمیایی همه آنها اشتراکاتی دارد.

 

خصوصیات فیزیکی عسل طبیعی

 

1- چسبندگی عسل طبیعی

عسل تازه استخراج شده مایع چسبناکی بوده که این ویژگی تماماً ‌به محتویات آن بالاخص میزان آب موجود در آن مرتبط می‌باشد. چسبناکی عسل یک عامل مهم در فرآیند تولید آن است.

میزان چسبناکی عسل، روان شدن عسل در هنگام استخراج، زمان تصفیه، تثبیت، صاف کردن، مخلوط نمودن و در شیشه ریختن را کاهش می‌دهد. گرم نمودن عسل که از چسبانکی آن می‌کاهد عاملی است که در فرآیند تولید عسل صنعتی از آن بهره می‌جویند. اما انواع عسل از نظر چسبندگی، با هم متفاوتند.

 

2- غلظت عسل طبیعی

غلظت از خصوصیات یا ویژگی فیزیکی طبیعی دیگری است که از اهمیت عملی برخوردار است. غلظت عسل از غلظت آب بیشتر است، اما این سنگینی به ترکیب آب موجود در آن نیز مربوط می‌شود. به دلیل تفاوت غلظت، برخی اوقات امکان مشاهده طبقه‌بندی مشخص عسل در انبارهای بزرگ وجود دارد.

اگر میزان آب موجود در عسل زیاد باشد عسل در بالای عسلی که چگالی بیشتر دارد (یعنی آب کمتر دارد) جمع می‌شود. در صورتی که محلول به خوبی مخلوط گردد می‌توان از چنین جدائی نامطلوبی جلوگیری نمود.

 

3- خاصیت جذب آب عسل طبیعی

قدرت جذب آب عسل از دو جهت درفرآیند تولید و استفاده نهایی مهم می‌باشد. در محصولاتی که عسل در تهیه شیرینی و نان به کار رفته، تمایل جذب و نگهداری مقدار زیادی رطوبت معمولاً‌ امری مهم تلقی می‌گردد. اما ممکن است همین خاصیت جذب آب و فرآیند تهیه یا ذخیره آن مسئله‌ ساز گردد، به طوری که مشکلاتی بر اثر آب زیاد موجود در آن بوجود آید.

 

4- کشش سطحی عسل طبیعی

از آنجایی که مقدار کشش سطحی عسل پایین است برای جذب رطوبت، ماده عالی محسوب شده و برای استفاده در محصولات آرایشی بکار می‌رود. منطقه‌ای که عسل از آن تهیه شده، تعیین‌کننده میزان کشش سطحی آن بوده و به دلیل مواد کلوئیدی یا چسبنده آن می باشد. خصوصیت مذکور خاصیت چسبندگی بالا و حالت کف‌دار در عسل را موجب می‌شود.

 

5- رنگ عسل طبیعی

رنگ عسل طبیعی دامنه گسترده‌ای از رنگ روشن (مثل آب) تا زرد تیره یا سیاه است. رنگ نسبت به منطقه اصلی گیاه، تاریخ تولید و شرایط نگهداری فرق می‌کند.

شفافیت یا روشنی عسل به مقدار ذرات معلق همچون گرده‌های گیاهی بستگی دارد. عسلهایی با رنگ زرد روشن (آفتابگردان) قرمز کم رنگ، رنگ شاه بلوطی، طوسی و سبز وجود دارند.

رنگ عسل کریستالیزه شده، روشن‌تر می‌گردد چرا که بلورهای گلوکز سفید هستند. همچنین برخی از عسلها به سفیدی شیر هستند. در برخی مناطق آفریقای شرقی عسلهای کریستال شده مرغوبی یافت می‌شوند که تقریباً به سفیدی آب یعنی بی‌رنگ و در حالت مایع هستند.

 

6- شکرک زدن (بلوری شدن) عسل طبیعی

در آب و هوای معتدل بیشتر انواع عسل طبیعی در دماهای معمولی انبار، بلوری می‌‌شوند. چنین امری بدین علت است که عسل یک محلول قندی بیش از حد اشباع است. به این معنی که حاوی قند بیشتری نسبت به آنچه در محلول می‌تواند باقی بماند است. بسیاری از مصرف کنندگان هنوز فکر می‌کنند که عسل شکرک زده، فاسد شده یا با افزودن شکر به آن، تقلبی صورت گرفته است.

شکرک زدن و سفید شدن عسل طبیعی نتیجه تشکیل بلورهای گلوکز منوهیدروژنه است که با توجه به کیفیت و شرایط نگهداری آن، از لحاظ تعداد، شکل و ابعاد متفاوت دارند.

دما نقش مهمی ایفا می‌کند، چرا که شکرک در دمای بالای 25 یا زیر 5 درجه سانتیگراد صورت نمی‌گیرد. مقدار دمای مناسب برای شکرک زدن مایع حدود 14درجه سانتیگراد می‌باشد، اما وجود ذرات جامد آن (مثل دانه‌های گرده) موجب تسریع عمل شکرک می‌گردد.

معمولاً پس از تکان دادن بلورهای نامتقارن و بزرگتری تشکیل می‌شوند. هنگام شکرک زدن، مولکول آب آزاد شده و در نتیجه بر مقدار آب درونی مایع افزوده و نیز خطر تخمیر افزایش می‌یابد.

 

خصوصیات شیمیایی عسل طبیعی

 

1- رطوبت عسل طبیعی

با افزایش میزان رطوبت عسل احتمال تخمیر آن بیشتر می شود. بسیاری از سازمان های ملی زنبورداری در اروپا حداکثر رطوبت عسل را بین ۱۸ تا ۵ /۱۸ گرم در صد پذیرفته اند.

براساس تحقیقات انجام شده، عسل هایی که رطوبت آنها کمتر از ۱/ ۱۷ درصد باشد تخمیر نمی شوند، از ۱ /۱۷ تا ۲۰ درصد امکان تخمیر شدن و بالاتر از ۲۰ درصد قطعاً در معرض خطر تخمیر قرار خواهند گرفت. سازمان ملی استاندارد ایران ( ISIRI 92 ) میزان رطوبت ۲۰ درصد را به عنوان حد مجاز رطوبت عسل پذیرفته است.

مخمرهای موجود در عسل اسموفیلیک (Osmophilic) می باشند و رطوبت موجود در هوا را به شدت جذب می نمایند. در رطوبت بالای عسل، این مخمرها فعال شده و عسل را تخمیر می نمایند.

عسلی که بصورت طبیعی در کندو تولید شده باشد رطوبت کمی خواهد داشت. اکثر عسل های طبیعی تولید شده در ایران رطوبتی در حد مجاز را دارند. معمولا در مناطق مرطوب، چون شمال کشور عسل های تولیدی بیشتر در معرض افزایش رطوبت هستند.

طبق استاندارد ملی ایران (شماره ۹۲ ) میزان رطوبت موجود در عسل با روش رفرکتومتری و اندازه گیری میزان ضریب شکست نور در دمای ۲۰ درجه تعیین می گردد.

 

2- اندازه گیری میزان ساکاروز موجود در عسل

بعضی از افراد متقلب جهت افزایش حجم عسل تولیدی خود اقدام به افزایش شکر به خوراک زنبورعسل می نمایند. از این رو اندازه گیری میزان ساکاروز موجود در عسل یکی از پارامتر مهم جهت تعیین خلوص عسل می باشد.

تعیین میزان ساکاروز معمولا با روش تیتراسیون فهلینگ و دستگاه ساکرامات انجام می پذیرد. معمولا مقدار ساکاروز موجود در عسل بین ۲- ۸ درصد متغیر است. چنانچه مقدار ساکارز عسلی زیر ۳ درصد باشد عسل فوق العاده مطلوب و مناسبی است. البته در استاندارد ملی ایران حداکثر مقدار مجاز برای ساکاروز موجود در عسل ۵ درصد در نظر گرفته شده است.

 

3- اندازه گیری نسبت فروکتوز به گلوکز

جهت تشخیص میزان خلوص عسل تعیین نسبت بین قندهای فروکتوز و گلوکز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا این نسبت در عسل های طبیعی و خالص با عسل های تقلبی متفاوت می باشد.

چنانچه نسبت فروکتوز به گلوکز در عسل از یک بیشتر باشد، نشانگر تغذیه زنبورها از شهد گل ها بوده و اینکه به آنها مواد قندی مصنوعی جهت خوراک داده نشده است. همانطور که پیشتر در معرفی ترکیب عسل ذکر کردیم میزان فروکتوز عسل حدود ۳۸ درصد و گلوکز حدود ۳۰ درصد می باشد.

بنابراین در عسل های طبیعی و خالص نسبت فروکتوز به گلوکز معمولا عددی بین ۱ تا ۲/۱ می باشد که این نسبت در عسل های مصنوعی معمولا عددی کمتر از ۹۵/ ۰ می باشد. در استاندارد ملی ۹۲ ایران مقدار ۹۰/ ۰ به عنوان حداقل مقدار مجاز و قابل قبول برای این نسبت پذیرفته شده است.

 

4- تعیین فعالیت دیاستازی عسل

فعالیت دیاستازی عسل نیز یک فاکتور کیفی است که در اثر ماندگاری عسل و حرارت دیدن آن تغییر می کند و مقدار آن نشانگر تازگی عسل یا حرارت ندیده بودن آن می باشد. معمولا آزمون دیاستاز عسل طبیعی و سالم باید مثبت باشد، یعنی عسل حرارت ندیده نباشد.

عسل طبیعی می بایست فعالیت دیاستازی (DN) مناسبی داشته باشد بطوریکه طبق استاندارد ملی یک عسل مرغوب باید حداقل میزان فعالیت دیاستازی برابر ۸ را دارا باشد.

آزمون دیاستاز نیز به دو صورت کمی و کیفی صورت می گیرد. در آزمون کمی مقدار فعالیت دیاستازی با استفاده از تکنیک اسپکتروفتومتری و اندازه گیری جذب نمونه عسل در حضور نشاسته و ید در طول موج ۶۶۰ انجام می شود.

طبق روش استاندارد ملی ۹۲ ایران، در این روش رنگ آبی که ناشی از حضور همزمان نشاسته و ید می باشد، در اثر فعالیت آنزیم های دیاستاز عسل رو به کاهش می رود. بنابراین کاهش رنگ آبی در فواصل زمانی معین اندازه گیری می شود.

در روش کیفی نیز آزمایش در حضور نشاسته و ید صورت می گیرد و تغییرات رنگ ناشی از حضور آنزیم دیاستاز نشان دهنده وجود این فعالیت در عسل می باشد.

در آزمون کیفی یک قسمت عسل را با دو قسمت آب مقطر مخلوط می کنند. سپس ۱۰ میلی لیتر از این محلول را با ۱میلی لیتر محلول نشاسته ۱درصد مخلوط می نمایند. بعد یک ساعت در حرارت ۴۵ درجه سانتیگراد در آون یا بن ماری می گذارند.

سپس به آن ۱میلی لیتر محلول ید اضافه نموده و بلافاصله رنگ را مشاهده می نمایند. بعد به لوله شاهد که حاوی محلول عسل بدون هیچ حرارت دادنی می باشد، نشاسته و ید اضافه می کنند. سپس لوله های نمونه و شاهد از نظر رنگ مقایسه می شوند.

اگر عسل طبیعی باشد و قبلا حرارت ندیده باشد و آنزیم های آن از بین نرفته باشد، با حرارت ۴۵ درجه در مدت یک ساعت آنزیم های موجود در آن فعال می شود. همچنین روی محلول نشاسته اثر نموده، آنرا هضم می نماید به طوریکه در لوله حاوی عسل گرم شده رنگ زیتونی یا قهوه ای ظاهر می گردد. در لوله شاهد رنگ محلول آبی سیر مشاهده می شود.

بنابراین در عسل طبیعی رنگ در دو لوله یکسان نخواهد بود ولی اگر عسل حرارت دیده یا تقلبی باشد رنگ در دو لوله شاهد و نمونه یکسان و به رنگ آبی خواهد بود.

 

5- تعیین هیدروکسی متیل فورفورال (HFM)

تعیین مقدار هیدروکسی متیل فورفورال فاکتوری مهم در تعیین کیفیت و تازگی عسل است. این مقدار نشان دهنده حرارت دیدگی عسل نیز می باشد. در عسل های تازه، عملا هیدروکسی متیل فورفورال (HMF) وجود ندارد، اما با ماندن عسل در آن ایجاد شده و بتدریج مقدار آن افزایش می یابد.

البته میزان افزایش آن وابسته به PH عسل و درجه حرارت محل نگهداری آن دارد. ذخیره عسل در مناطق گرمسیر باعث افزایش فاکتور HMF در آن می شود.

اتحادیه اروپا و استاندارد ملی ایران میزان استاندارد حداکثر ۴۰ میلی گرم در کیلوگرم را به عنوان مقدار مجاز اعلام نموده است.

دو روش کمی و کیفی برای اندازه گیری هیدروکسی متیل فورفورال (HMF) در استاندارد ملی معرفی شده است. در روش کمی از تکنیک اسپکتروفتومتری و اندازه گیری جذب در دو طول موج ۳۳۶ و ۲۸۴ نانومتر استفاده می شود.

در روش کیفی اساس آزمایش بر پایه رزورسینول HMF و ایجاد رنگ قرمز می باشد. در روش کیفی طبق استاندارد ملی شماره ۹۲ ، ابتدا ۲۰ گرم عسل را در ۲۰ سانتیمتر مکعب آب سرد حل کرده، ۴۰ سانتیمتر مکعب اتر تیلیک به آن افزوده و آنرا به آرامی بهم زده و مخلوط می کنیم.

قسمت اتری را به یک بشر کوچک منتقل کرده و می گذاریم تبخیر شود. باقیمانده تبخیر را در ۱۰ سانتی متر مکعب اتر حل کرده و به ۲ سانتیمتر مکعب از این عصاره اتری ۲ سانتیمتر مکعب محلول یک درصد رزورسینول در اسید کلریدریک قوی اضافه می کنیم.

چنانچه فورا رنگ صورتی در قسمت اسیدی ظاهر شود، نتیجه مثبت بوده و دلیل وجود قند اینورت مصنوعی در نمونه است. این رنگ صورتی پس از ۲۰ دقیقه تیره شده و تبدیل به رنگ قرمز آلبالویی در حد فاصل دو قسمت اتری و اسیدی می گردد. همچنین نتیجه این آزمایش در مورد عسل طبیعی که حرارت دیده باشد مثبت است.

 

6- اندازه گیری خاکستر یا مواد معدنی

میزان مواد معدنی موجود در عسل یک عامل تعیین کننده کیفیت برای عسل های با منشاء گیاهی می باشد. میزان خاکستر یا مواد معدنی عسل نسبت به عسلک کمتر است.

عسلک در واقع عسل با منشا حشرات می باشد. در مواردی که زنبورعسل ترشحات شیرین درختان یا شته ها را جمع آوری و تبدیل به عسل نماید عسلک تولید می شود.

عسلک درصد گلوکز بالاتری نسبت به عسل طبیعی دارد. در حال حاضر، این معیار با هدایت الکتریکی جایگزین شده است. استفاده از معیار خاکستر بعنوان یک فاکتور تعیین کیفیت در دوره انتقالی باید حفظ شود، تا زمانیکه هدایت الکتریکی عسل، بعنوان استاندارد جهانی پذیرفته شود.

 

7- اندازه گیری هدایت الکتریکی

امروزه اندازه گیری هدایت الکتریکی بجای بررسی خاکستر یک مقیاس مناسب دیگر برای تشخیص میزان خلوص عسل می باشد. این معیار به خاکستر و اسید موجود در عسل بستگی دارد. هر چه میزان این مواد بیشتر باشد هدایت الکتریکی بیشتر است.

میزان هدایت الکتریکی در عسل حداکثر باید ۸ /۰ میلی زیمنس بر سانتی متر (ms/cm) باشد و این میزان در عسل های مخلوط شده با عسلک از این مقدار بیشتر است. البته عسل تعدادی از گل ها و همچنین مخلوط آنها، استثناء بوده و تفاوت فاحشی در میزان هدایت الکتریکی آنها وجود دارد.

با توجه به نیاز به اطلاعات بیشتر درباره عسل ها، ضروری است استانداردهای عسل های اختصاصی با منشاء گیاهی و جغرافیایی مختلف مشخص شود.

اندازه گیری هدایت الکتریکی عسل طبق روش استاندارد ملی ۹۲ به سادگی توسط دستگاه هدایت سنج (کنداکتومتر) در دمای ۲۰ درجه سانتیگراد صورت می گیرد. از این آزمون برای تشخیص عسل های تک گل از یکدیگر و تمیز عسلک از عسل استفاده می شود.

 

8- اندازه گیری اسیدیته آزاد

طبق استاندارد ملی ۹۲ ، میزان اسیدیته آزاد برای عسل حداکثر ۴۰ میلی اکی والان در هر کیلوگرم پذیرفته شده است. هرچند که در دستورالعمل کدکس این مقدار تا ۵۰ میلی اکی والان در کیلوگرم افزایش پیدا کرده است.

اسیدهای موجود در عسل در ساختن مزه خاص آن دخالت دارند. اسید موجود درعسل احتمالا در عدم رشد میکروب ها در آن تاثیر دارد. بیشترین اسیدی که در عسل وجود دارد اسید گلوکونیک است که از تاثیر آنزیم گلوکز اکسیداز بر روی گلوکز تولید می شود. در این واکنش پراکسید هیدروژن نیز تولید می شود که باعث جلوگیری از فساد عسل در طول رسیدن می شود.

چندین اسید دیگر نیز در عسل وجود دارند که مقادیر آنها متغیر بوده و عبارتند از: اسید استیک، اسید بوتریک، اسید سیتریک، اسید فرمیک، اسید لاکتیک، اسید مالیک، اسید پیروگلوتامیک، اسید فسفریک، اسید سوکسینیک، اسید اکسالیک.

در مواردی که در مراکز پرورش زنبور عسل زنبورها با محلول شکر تغذیه می شوند، زنبورداران به عسل بدست آمده از آنها اسید سیتریک اضافه می کنند تا راحت تر هیدرولیز شود و در نتیجه این کار اسیدیته آزاد در این عسل ها از حد مجاز بالاتر می رود و این امر نشان دهنده ناخالص بودن این عسل ها می باشد.

 

9- قندهای احیا قبل هیدرولیز

معمولا وقتی نمونه یک عسل طبیعی به دست می آید قند های احیا کننده آن قبل از هیدرولیز باید بالای ۷۰ گرم درصد گرم عسل باشد. البته استاندارد ملی شماره ۹۲ ایران مقدار ۶۵ گرم در صد گرم عسل را به عنوان حداقل مقدار پذیرفته است.

طبق این استاندارد این آزمون با روش تیتراسیون و استفاده از محلول های فهلینگ انجام می پذیرد. همچنین اندازه گیری قندها در عسل طبق روش استاندارد ملی ۱۲۱۸۷ ایران با روش کروماتوگرافی گازی نیز انجام پذیر است که روشی دقیق تر و حساس تر نسبت به روش تیتراسیون می باشد.

 

10- مواد جامد غیر قابل حل در آب

اندازه گیری مواد غیر محلول، برای تعیین ناخالصی بیش از حد مجاز عسل، روش آزمون مفید و مهمی است. طبق استاندارد ملی ۹۲ ایران، حداکثر مقدار مجاز مواد جامد غیر محلول در عسل های استخراج شده با سانتریفیوژ ۱ /۰ گرم در ۱۰۰ گرم عسل تعیین شده است.

البته در عسل های استخراج شده تولیدی معمولا میزان این مواد کم و مقداری بین ۰۵ /۰ تا ۰۰۵ /۰ گرم در ۱۰۰ گرم است.

موم عسل از جمله مواد اصلی تشکیل دهنده مواد جامد غیر محلول می باشد و به منظور صاف کردن عسل و جدا کردن موم از فیلتر کاغذی استفاده می شود که البته این روش تا کنون پذیرفته نشده است.

 

قابل توجه مشتریان گرامی عسل کوهستان و هموطنان گرامی:

برای خرید عسل در تهران و شهرستان ها از برندهای معتبر عسل خرید نمائید. البته برند معتبر عسل با برند معروف عسل تفاوت دارد.

لطفا در خرید عسل طبیعی دقت کافی به خرج دهید و عسل مورد نیاز خود ( چه از طریق حضوری یا خرید اینترنتی عسل ) را از عسل فروشی و فروشگاه عسل یا فروشگاه اینترنتی عسل معتبر تهیه کنید.

از آنجا که هموطنان گرامی برای خرید عسل طبیعی در تهران مرتبا سراغ فروشگاه عسل در تهران را می گیرند به اطلاع می رسانیم که برای خرید عسل در تهران، عسل کوهستان هیچ شعبه ای در تهران ندارد و تمامی سفارشات تهران و سراسر کشور از اصفهان ارسال می گردد.

تاکید می شود که عسل کوهستان دکتر عموشاهی (عسل بیست) در تهران هیچ شعبه ای ندارد، فلذا چنانچه قصد خرید عسل کوهستان دکتر عموشاهی (عسل 20) را دارید می توانید از فروشگاه اینترنتی عسل کوهستان به نشانی ASAL20.ir خرید نمائید.

لذا تمامی عسل های دیگری که با نام « عسل کوهستان » به فروش می رسد، تحت ضمانت عسل دکتر عموشاهی نمی باشد و عواقب مصرف اینگونه عسل ها بر عهده فروشنده می باشد. لطفا در هنگام خرید عسل هایی که با نام کوهستان ارائه می گردند به لوگوی اصلی عسل کوهستان دقت فرمائید تا متضرر نشوید.

بهترین برند عسل ایران

هرگونه کپی برداری از مطالب سایت عسل کوهستان ممنوع است و پیگرد قانونی دارد